Innowacyjność w działalności inżynierskiej

Pod względem innowacji w produkcji i gospodarce polskie przedsiębiorstwa należą do najmniej aktywnych w Unii Europejskiej. Według instytucji PRO INNO Europe, założonej przez Komisję Europejską do badania rozwoju innowacyjności, polskie przedsiębiorstwa zajmują miejsca w trzeciej dziesiątce państw unijnych.

Według Ministerstwa Gospodarki największą barierą dla rozwoju innowacyjności polskich przedsiębiorstw są wysokie koszty prowadzenia badań naukowych oraz niechęć przedsiębiorców do podejmowania ryzyka związanego z wprowadzaniem nowych rozwiązań i produktów. Dochodzi do tego brak koordynacji pomiędzy badaniami naukowymi, a potrzebami przedsiębiorstw. Innowacyjność związana jest z postępem technicznym, który oznacza zmianę danego poziomu techniki na wyższy, przy jednoczesnym spełnieniu czterech kryteriów:

• Techniczny. Lepsze właściwości techniczno-eksploatacyjne musi charakteryzować nowy poziom techniki;
• Ekonomiczny. Wyższy poziom techniki jest wtedy, gdy łączne nakłady na jednostkę produktu są mniejsze;
• Społeczny. Stosowana technika powinna być bardziej „przyjazna” dla użytkownika;
• Ekologiczny. Podejmowane działania inżynierskie nie mogą szkodzić ekosferze: wodzie, powietrzu, glebie; urządzenia powinny być cichsze.

Podstawą postępu technicznego jest inwencja, a wykorzystanie tej inwencji to innowacja w postaci opracowania, wdrożenia, upowszechnienia prototypu lub nowego rozwiązania. Nowe rozwiązanie nie jest jednak jeszcze innowacją, dopóki nie ma ono praktycznego zastosowania. Rozróżnia się kilka rodzajów innowacji w zależności od kryterium:

• kryterium oryginalności:
  • kreatywna, czyli twórcza, odkrywcza;
  • imitująca – odtwórcza, naśladowcza;
• kryterium systemu pobudzania innowacji:
  • podażowa, jako wynik odkryć, wynalazków stymulowanych przez rozwój nauki i techniki,
  • popytowa, stymulowana przez samo przedsiębiorstwo i rynek;
• kryterium efektów:
  • produktowa, która związana jest z rentownością;
  • procesowa, nie jest tożsama z technologią; zmiana technologii może być jednym z elementów innowacji procesowej;
  • czynnikowa, odnosząca się do nowych czynników potrzebnych do wytwarzania towarów np. nowe elementy infrastruktury społecznej.

Bardzo często w ramach funduszy europejskich przeznaczonych na innowacje przedsiębiorstwa kupują nowe maszyny np. frezarki, koparki itp. Może w niektórych takich przypadkach występuje nawet coś zbliżonego do innowacji, jakaś zmiana w przedsiębiorstwie w tym kierunku, ale bardzo często nie są to w rzeczywistości żadne innowacje.

Przedsiębiorstwo współczesne powinno mieć charakter proinnowacyjny. Konieczne jest więc wprowadzenie w nim dobrego systemu organizacyjno-ekonomicznego, edukacyjnego i polityki naukowo-technicznej. Żeby zrealizować powyższe cele konieczne jest podjęcie pewnych konkretnych działań. Nie wystarczą tu niestety tylko dobre hasła i dobre zamiary. Trzeba również uwzględnić to, że zaraz po wprowadzeniu odpowiednich działań, poprawa wyników może nie nastąpić od razu. Działania te powinny być skalkulowane na wykształcenie odpowiedniej postawy, kreatywności i energii w pracownikach, a to wymaga czasu. Jednak podjęcie tych działań jest bezwzględnie konieczne.

Działania proinnowacyjne w przedsiębiorstwie

Na naszych łamach omawiana była wcześniej wynalazczość, która jest jednym z elementów innowacyjności. Od tego należałoby zacząć. Wprowadzenie w przedsiębiorstwie działu lub komórki wynalazczości, wpisanie jej w schemat organizacyjny przedsiębiorstwa, wprowadzenie regulaminu wynalazczości, powołanie komisji oceniającej projekty wynalazcze oraz zapewnienie odpowiedniego funduszu na działalność tego działu i na nagrody dla wynalazców, jest początkiem tego elementu innowacyjności. Należałoby także opracować dalszą drogę do wdrażania pozytywnie ocenionych projektów. Te działania są stosunkowo proste do wprowadzenia w przedsiębiorstwie i w prosty sposób prowadzą do pobudzenia kreatywności pracowników.

Następnym krokiem może być powołanie komórki lub działu (w zależności od wielkości przedsiębiorstwa) – zakładowego ośrodka informacji technicznej i ekonomicznej, gdzie pracownicy mogliby systematycznie śledzić działania na rynku w branży, wszelkie nowości pojawiające się na targach, wystawach, sympozjach, w prasie technicznej, także przepisy, a więc ustawy, rozporządzenia i normy, mogliby przeglądać katalogi i informacje techniczne zamieszczane w internecie. W tym dziale mogłyby też powstawać normy wewnętrzne przedsiębiorstwa. Informacje te powinny być opracowywane systematycznie w postaci raportów i przesyłane do kompetentnych pracowników w firmie, nie tylko decydentów, ale też konstruktorów i technologów i ewentualnie pracowników działu rozwoju, jeśli istnieje.

I to jest następny krok – dział rozwoju (i postępu technicznego). Może być nawet jednoosobowy. Powinien on wyznaczać kierunki rozwoju konstrukcji wyrobów, ale i technologii, a także organizacji (nawet także marketingu) w przedsiębiorstwie. Powinny być w związku z tym tworzone plany rozwojowe w tych obszarach, krótkoterminowe i długoterminowe. Omawianie tych działań powinno odbywać się na wyższym poziomie np. zarządu z udziałem konstruktora i technologa, oraz szefa utrzymania ruchu, i tam powinny być podejmowane wiążące decyzje. Z narad powinny być sporządzane protokoły wraz z harmonogramami wprowadzenia ustalonych działań. W dużych przedsiębiorstwach są działy badań i rozwoju (B+R) albo prowadzona jest współpraca z instytucjami badawczymi. Zależy to od specyfiki przedsiębiorstwa i jego wielkości. Gorzej jest w mniejszych firmach. Jednak jeżeli przedmiotem działalności przedsiębiorstwa jest seryjna produkcja jakiegoś wyrobu, nawet w wielu typach, to taki dział jest bezwzględnie konieczny i badania oraz prace rozwojowe powinny być realizowane. Wskazane jest nawiązanie współpracy z instytutami branżowymi, politechnikami oraz ośrodkami badawczymi, które realizowałyby zadania dla naszego przedsiębiorstwa, na nasze zlecenie. W małych przedsiębiorstwach należy prowadzić te prace we własnym zakresie, opracowując metodykę badań i procedurę, oraz wzór dokumentacji badawczej. Wszystkie te działy i komórki mogą być w zależności od wielkości przedsiębiorstwa wyodrębnione lub połączone ze sobą.

Finanse przedsiębiorstwa proinnowacyjnego

Prowadzenie prac badawczo-rozwojowych wymaga określonych rozwiązań w księgowości przedsiębiorstwa. Powinny być utworzone specjalne konta lub rachunki oraz procedura przyznawania funduszy na te cele, a także utrzymywania ich i kontrola tych funduszy, a przede wszystkim sposób ich rozliczania, a zwłaszcza zaliczania w straty nieudanych prac rozwojowych, co jest możliwe. Innowacyjność jest pojęciem szerokim i płynnym, dlatego warto stosować jakieś kryteria jej oceny i klasyfikacji. W większości instytucji rozdzielających fundusze stosuje się pewne kryteria, podane poniżej, które są sprawdzone i pozwalają na ocenę innowacyjności konkretnego projektu. Można taką punktację zastosować w każdym przedsiębiorstwie do oceny poziomu innowacyjności poszczególnych projektów i tworzenia pewnego rankingu priorytetów.

Kryteria innowacyjności

Za innowacyjny uważa się projekt, który zawiera innowacyjne rozwiązania produktowe i/lub procesowe i/lub technologiczne:

• w skali kraju stosowane krócej niż trzy lata;
• w skali świata stosowane krócej niż pięć lat.

W przypadku, gdy nie można potwierdzić powyższych okresów, można zastosować kryterium: „nie stosowany w skali przedsiębiorstwa” dłużej niż 3 lata, albo w ogóle nie stosowany w przedsiębiorstwie. Wtedy jest to innowacja w skali przedsiębiorstwa. Jest to jednak bardzo słaby argument przy przyznawaniu dotacji, jeśli nie występuje inna potwierdzona innowacja. Może on być uwzględniony przez urzędników, ale jest obarczony ryzykiem niezaakceptowania przez nich. Oczywiście można te kryteria zastosować do oceny innowacyjności w każdej innej sytuacji,a nie tylko przydzielania dotacji z funduszy europejskich.

Dla obiektywizacji oceny można zastosować przykładową punktację, stosowaną przy udzielaniu dotacji, ale pomocną też do oceny innych projektów innowacyjnych, realizowanych bez dotacji, ale służących do ustalania priorytetów. I tak:

• innowacyjność; punkty przyznawane są za poziom innowacyjności poszczególnych elementów; wyższy poziom innowacyjności danego elementu eliminuje poziom niższy – maksymalnie 6 pkt;

• nowy produkt lub nowa usługa – do 5 pkt;
• udoskonalony produkt lub udoskonalona usługa – 2 pkt;
• zastosowanie technologii informatycznych, np. nowe oprogramowanie z zewnątrz – 2 pkt;
• wykorzystanie elementów wewnętrznych lub wprowadzonych z zewnątrz, powstałych w wyniku prac B+R – 4 pkt.

Tu możliwe jest zastosowanie innowacyjnych maszyn, które wymagają specjalnej obsługi, programisty lub technologa oraz wymuszają w przedsiębiorstwie nowe zarządzanie, poprzez oprogramowanie, zmianę schematu organizacyjnego, nową komunikację – łączność, zatrudnienie programisty, operatora maszyny znającego programowanie, szkolenie itp.

W przemyśle istotne są innowacje procesowe. Nie jest to tożsame z technologią. Zmiana technologii może być jednym z elementów innowacji procesowej. Mowa jest tu o podniesieniu procesu produkcji na wyższy poziom, a więc o nowość w zarządzaniu przedsiębiorstwem, np. poprzez wprowadzenie komputerów i odpowiedniego oprogramowania, przez stworzenie pewnej nowej struktury w przedsiębiorstwie, dzięki której realizowane zadania będą lepszej jakości, a co najmniej, że dzięki tej strukturze nie będzie pomyłek, błędów, a realizacja zadań będzie bardziej efektywna. Najczęściej do wprowadzenia innowacji w przedsiębiorstwie potrzebne są nowe maszyny lub urządzenia. Mogą one być innowacyjne, ale najczęściej same w sobie innowacyjne nie są. Muszą one jednak powodować pewne innowacyjne zmiany w procesie. Jeżeli tych zmian nie ma to innowacji procesowej też nie ma.

Każdy nowy projekt innowacyjny powinien mieć postać dokumentacji w formie graficzno-opisowej i zawartość, którą opisano poniżej. W dokumentacji dotyczącej innowacyjności konkretnego projektu w przedsiębiorstwie należy scharakteryzować ten projekt. Najlepiej w krótkich zdaniach – co jest jego przedmiotem. Jeżeli jest to innowacyjna maszyna, to trzeba podać jej pełną nazwę, typ, model, producenta, rok produkcji, numer seryjny, dane charakterystyczne parametrów, gabaryty. Jeżeli jest to nowy produkt, to potrzebny będzie krótki opis tego produktu, jego wymiary, materiał itp. Jeżeli jest to usługa, to należy podać czym się charakteryzuje, na czym polega. Jeżeli ma to być udoskonalony produkt, to trzeba scharakteryzować starą wersję i opisać wprowadzane zmiany; podobnie z udoskonaloną usługą. Jeżeli jest to innowacja procesowa, to należy krótko ją opisać, podając np. stary i nowy schemat organizacyjny, zatrudnienie nowych osób, zakup komputera do zarządzania przedsiębiorstwem lub wydziałem, lub tylko do programowania maszyny, ale też nowy system transportu detali, odpadów, magazynowania itp.

Przy zakupie prac badawczo-rozwojowych, np. z politechniki, instytutu lub firmy inżynierskiej, ewentualnie w wyniku własnych działań B+R, należy krótko scharakteryzować te badania lub prace rozwojowe. Zasadą jest, że prace B+R muszą mieć formę opracowania – muszą fizycznie istnieć (także badane opisane i ponumerowane próbki), i muszą być nabyte, czyli powinna być dokumentacja wraz z fakturą i protokołem przekazania, wreszcie muszą one zostać przekazane przedsiębiorcy, w formie pisemno-graficznej. Jeżeli są to własne badania to potrzebne są wszystkie dokumenty, poza ewentualnie fakturą, chociaż, jeżeli te badania powstały w firmie w formie zlecenia wewnętrznego, to przecież jakieś kwoty też musiały przepłynąć, więc i powstały dokumenty księgowe. Zależy to od rodzaju księgowości w danej firmie. W opracowaniu powinien być co najmniej podany tytuł badań i numer, oraz data badań lub prac rozwojowych; powinien być opisany przedmiot badań, metodyka, procedura, podane wyniki badań (w formie sprawozdania lub choćby tabeli z numeracją odpowiednich próbek do badań, dokumentacją fotograficzną itd.) lub prac rozwojowych oraz wnioski i pozytywna opinia do zastosowania ich w praktyce, a także podpisy osób wykonujących badania, dokumentację i zatwierdzających te badania w przedsiębiorstwie. Uzasadnienie innowacyjności powinno zawierać w szczególności informację, które z elementów projektu są innowacyjne, a które pełnią rolę uzupełniającą oraz analizę informującą na czym polega dana innowacyjność.

W celu potwierdzenia rozwiązań innowacyjnych zastosowanych w danym projekcie załącza się opinię o innowacyjności, wykonaną przez kompetentną osobę, np. rzeczoznawcę Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Mechaników Polskich lub pracownika politechniki, instytutu, ewentualnie doświadczonego kompetentnego inżyniera itd. W opinii powinien być spis podstaw, źródeł danych, na podstawie których określono stopień rozwiązań innowacyjnych zastosowanych w projekcie, z podaniem tytułów raportów, roczników statystycznych i dat ich wydania, adresów stron internetowych, roczników publikacji, itp., oraz wskazaniem miejsca ich dostępności, w celu możliwości ich zweryfikowania z informacjami przedstawionymi, z zastrzeżeniem, że podstawą stwierdzenia innowacyjności nie mogą być jedynie ogólne teksty reklamowo-opisowe. Ocenie podlegać powinien również zakres i proporcja elementów innowacyjnych w stosunku do całości projektu. W większości przypadków w przedsiębiorstwach istnieją już pewne struktury, mimo że oficjalnie nie występują w schemacie organizacyjnym. Na przykład, jeżeli z zewnątrz – od inwestora – dostarcza się dokumentację, to jakieś osoby muszą tę dokumentację techniczną w firmie przejrzeć, zaplanować, co będzie zrobione u siebie, co wydane na zewnątrz, w kooperację, ilu pracowników będzie potrzebnych do realizacji zadania, jaki sprzęt należy zabezpieczyć, kiedy, gdzie i w jakich terminach należy wszystkie zespoły zgromadzić, transport, finansowanie itd. Jest to już prawie technologia i przygotowanie produkcji. Teraz należy to tylko usankcjonować administracyjnie. Lepiej byłoby, gdyby była osoba, która to wszystko spisze i w takiej formie przekaże kierownictwu przedsiębiorstwa (ale też przechowa w archiwum). Powinien powstać nowy schemat organizacyjny. Możliwe, że w przedsiębiorstwie ktoś to już robi – tym łatwiej wtedy będzie to usankcjonować. Nie musi być to osoba zatrudniona na stałe, zwłaszcza w małej firmie, ale np. okazjonalnie, do przygotowania zadania, nawet na parę godzin, czy dni. Jest to dość prosty przykład innowacyjnej zmiany procesowej w małej firmie.

Dotacje unijne, rządowe lub pewne inne preferencje finansowe czy podatkowe, przeznaczone są dla wykorzystania i wdrożenia wyników prac B+R, innowacyjnej technologii, praw do własności intelektualnej, w tym patentów, licencji, know-how lub innej nieopatentowanej wiedzy technicznej, związane z wdrażanym produktem lub usługą, opracowanym lub zakupionym. Celem ww. działań jest bezpośrednie wsparcie przedsięwzięć polegających na wykorzystaniu wyników prac B+R do wprowadzenia na rynek nowych lub ulepszonych produktów, usług, w tym m.in. rozpoczęcia świadczenia usług opartych na wynikach prac B+R, jak też uruchomienia nowych, innowacyjnych procesów.

Wykorzystanie (wdrożenie) wyników należy rozumieć w szczególności jako ich zastosowanie do produkcji masowej (w odróżnieniu od pierwszej produkcji). Wszystko to, co podaliśmy powyżej, tj: prace B+R, technologia, prawa do własności intelektualnej, w tym patenty, licencje, know-how lub inna nieopatentowana wiedza techniczna, powinno mieć również postać dokumentu lub dokumentacji (podobnie jak to przedstawiono powyżej dla prac B+R), formę pisemną zakupienia tych opracowań oraz ich przekazania (fizycznie) przedsiębiorstwu.

Także dokumentacja konstrukcyjna nowego wyrobu oraz projekt technologii powinny być załączone do dokumentacji projektu innowacyjnego. Z powyższego wynika, że dokumentacja projektu innowacyjnego może być dość obszerna. W podsumowaniu, po wdrożeniu projektu innowacyjnego należy jeszcze potwierdzić innowację w sposób łatwo sprawdzalny. Wskazane jest określanie innowacyjności w sposób „policzalny” np.:

• zmniejszono zużycie energii elektrycznej o ok. 45%,
• liczba braków zmniejszyła się o 50%,
• wydajność wzrosła o 40%,
• liczbę odpadów zmniejszono o 1/3,
• zatrudniono dodatkowo trzy osoby (jakie?)
• i inne, podobne.

Dobrze jest wskazać, w jaki sposób ta innowacyjność została spełniona w sposób formalny w konkretnym przypadku. Jeżeli innowacja obejmuje działania ekologiczne należy to uwypuklić i krótko podać w jaki sposób (najlepiej liczbowy lub procentowy), np. uzyskano zmniejszenie emisji węglowodorów lub odpadów. Jednak te liczby powinny być co najmniej potwierdzone przez kompetentnego pracownika pracodawcy i możliwe do sprawdzenia.

Niektórzy dystrybutorzy lub producenci maszyn mają różne ciekawe opracowania na temat maszyn, przez nich sprzedawanych, także ogólne opinie o innowacyjności tych maszyn, czy realizowanej za ich pomocą technologii, przyznane medale na targach itp. Dobrze jest takie informacje uzyskać.

Dotacje unijne na innowacje są pewnego rodzaju epizodem w polskim przemyśle. Kiedyś się skończą. Jednak działania proinnowacyjne powinny być stosowane zawsze, w każdym przedsiębiorstwie, niezależnie od dotacji. Akcja z dotacjami spowodowała jednak wypracowanie pewnych procedur, kryteriów i ogólnie – postępowania proinnowacyjnego, i dobrze byłoby gdyby one nie zaniknęły wraz z zakończeniem dotowania unijnego, zwłaszcza w małych i średnich przedsiębiorstwach.

Aleksander Łukomski

artykuł pochodzi z wydania 1/2 (124/125) styczeń-luty 2018