Kontrola wymiarowa wyrobów jest nieodłącznie związana z każdą produkcją. W zależności od rodzaju i wielkości produkcji zmieniają się jedynie stosowane środki miernicze. Obecnie używanych jest mnóstwo różnych środków mierniczych, poczynając od prostych przymiarów do skomplikowanych systemów kontrolnych wykorzystujących najnowsze zdobycze techniki i nauki. Jednak wszystkie one podlegają znanemu i od dawna stosowanemu podziałowi na narzędzia do mierzenia i narzędzia do sprawdzania.
Narzędzia do mierzenia pozwalają na określenie rzeczywistych wymiarów wyrobów, a narzędzia do sprawdzania służą jedynie do stwierdzenia czy rzeczywisty wymiar sprawdzanego wyrobu znajduje się w założonych i dopuszczalnych granicach. Wybór rodzaju narzędzia do mierzenia uzależniony jest od wielkości założonej tolerancji wyrobu, natomiast wybór rodzaju narzędzia do sprawdzania uzależniony jest na ogół od wielkości produkcji. W zależności od wielkości produkcji narzędzia do sprawdzania występują jako sprawdziany pojedyncze lub grupowe – w postaci stołów pomiarowych lub skomplikowanych przyrządów pomiarowych, które umożliwiają sprawdzenie jednocześnie kilku lub nawet kilkudziesięciu wymiarów, co znacząco skraca czasy pomocnicze i robocze sprawdzania. W najbardziej skomplikowanych przyrządach sprawdzających stosuje się czujniki mechaniczne, elektryczne i optyczno-elektroniczne lub też pneumatyczne. W zależności od zastosowanych czujników wyniki sprawdzania mogą być odczytywane bezpośrednio ze skal czujników albo oceniane poprzez sygnalizację świetlną, akustyczną, wibracyjną, czy też w produkcji wielkoseryjnej dużych i skomplikowanych wyrobów – w programach komputerowych, w postaci odpowiednich, zaprogramowanych raportów. W produkcji wielkoseryjnej i masowej stosuje się całkowitą automatyzację wszelkich czynności kontrolnych, uzyskując skrócenie czasów pomocniczych i roboczych do minimum. W kontroli międzyoperacyjnej dąży się do stosowania przyrządów do sprawdzania w ruchu, gdzie czas kontroli mieści się w rytmie linii produkcyjnej. Pomimo osiągnięcia obecnie dużego stopnia mechanizacji i automatyzacji kontroli, tradycyjne sprawdziany nadal odgrywają znaczącą rolę w zakresie sprawdzania wymiarowego produkowanych wyrobów.

Sprawdziany dzielą się na sprawdziany wymiaru, kształtu i działania. Podział ten dotyczy zarówno sprawdzianów normalnych, jak i specjalnych. Sprawdziany wymiaru dzielą się na sprawdziany wymiarów zewnętrznych, wewnętrznych i mieszanych. Dotyczy to wymiarów długości i położenia otworów. Sprawdziany kształtu dotyczą sprawdzania kątów, stożków, łuków, gwintów itp. Sprawdziany działania to takie, których wymiary robocze określa się wychodząc z granicznych wymiarów przedmiotu i przedmiotów z nim współpracujących.

Ponadto rozróżnia się sprawdziany stałe – przeznaczone do sprawdzania określonego wymiaru i sprawdziany nastawne – nastawiane na żądane wymiary w pewnym zakresie.
Sprawdziany mogą być jednograniczne lub dwugraniczne. Przeznaczone do sprawdzania jednej granicznej wartości wymiaru (największej lub najmniejszej) są nazywane jednogranicznymi, np. tłoczek do sprawdzania najmniejszego wymiaru otworu albo szczęka do sprawdzania największego wymiaru wałka. Sprawdziany dwugraniczne to np. takie wykonane w postaci tłoczków zamocowanych na końcach rękojeści lub dwustronnych szczęk; umożliwiają one sprawdzanie czy wymiar wykonanego przedmiotu znajduje się w przewidzianych dla niego granicach. Każdy sprawdzian dwugraniczny ma stronę przechodnią i nieprzechodnią. I tak tłoczek strony przechodniej powinien wchodzić do otworu, a szczęka powinna obejmować przedmiot; natomiast element roboczy strony nieprzechodniej sprawdzianu nie powinien wchodzić w przedmiot ani też obejmować go. Podczas sprawdzania otworów tłoczek dłuższy powinien wchodzić do otworu pod wpływem własnego ciężaru, bez użycia siły. Jest on wykonany wg dolnego wymiaru otworu i oznacza się go symbolem Sp (strona przechodnia). Tłoczek krótszy, na drugim końcu sprawdzianu, nie powinien wchodzić do otworu, gdyż jest wykonany wg wymiaru górnego i oznacza się go symbolem Sn (strona nieprzechodnia).
Jest wiele różnych rodzajów i typów sprawdzianów, od prostych sprawdzianów do otworów, trzpieniowych z tłoczkami przechodnimi i nieprzechodnimi, sprawdzianów do wałków pierścieniowych i szczękowych, sprawdzianów do połączeń wielowypustowych, do wszelkich gwintów, do stożków, do sprawdzania położenia otworów, do wymiarów mieszanych – np. krawędziowe i wiele innych.
Cały artykuł dostępny jest w wydaniu 1/2 (172/173) Styczeń/Luty 2022